از آنجایی که دین مقدس اسلام، دین جامع و کامل است، و رابطة دنیا با آخرت را یک رابطة تنگاتنگ می‌بیند، توجه خاصی به مسائل مادی در جهت تداوم و استمرار زندگی دارد، بگونه ای که این زندگی مادی را مقدمه برای زندگی آخرت می‌داند. به همین جهت شارع مقدس برای همة ابعاد زندگی انسان، از جمله مسأله ای معیشت، برنامه خاصی را ارائه نموده است.که سامان دادن امور زندگی، بر اساس وحی و تعالیم ارزشمند اسلام، نتیجه اش، تأمین سعادت دنیا و آخرت است.

از دیدگاه اسلام، انسان از لحاظ ماهیت، کانون نیاز ها است، چونکه خداوند متعال فیاض است، اگر آنی فیض او قطع شود، تهی گردند و قالب ها. اما نیاز های مادی انسان را خداوند در مواد موجود در طبیعت قرارداده است. ولی این مواد حاضر و آماده ساخته نشده است، بلکه استفاده از آنها نیاز به کار و تلاش دارد. این ضرورتی است که نظام طبیعت بر دوش آدمی نهاده است. تا بدین وسیله نیاز هایش را برطرف و از فقر و تنگدستی، رهایی یابد.

با این مقدمه به اصل بحث می رسیم که در آمد انسان مسلمان با توجه به منابع آن به دو صورت تقسیم می‌شود. یکی درآمد حلال، و دیگری درآمد حرام.

الف؛ درآمد حلال‏

درآمد حلال، عبارت است از وجوهى که بر اساس شیوه‏هاى مشروع و مجاز به دست آید، و از راهی که مورد رضایت الهی است، انسان کسب درآمد نماید.

اهمیت درآمد حلال

 توصیه اکید قرآن کریم و روایات اسلامى به همه رهروان راه حق این است که علاوه بر مراقبت بر پاکى و طهارت غذاى جسمانى، در جهت طهارت غذاى روحانى نیزمواظبت نمایند. به عبارت دیگر، مراقبت در جهت پاکى ظاهرى و باطنى غذا حتى در بحرانى‏ترین و سخت‏ترین لحظات زندگى فراموش نشود. در قرآن کریم وقتی که دقت می کنیم می بینیم، که اصحاب کهف، با اینکه بعد از بیدارى قاعدتاً بسیار گرسنه‏

بودند، ولى باز به کسى که مأمور خرید غذا مى‏شود توصیه مى‏کنند هر غذایى را نخرد، بلکه بنگرد در میان فروشندگان کدامین نفر غذایش از همه پاک‏تر است، آن را انتخاب کند. امروز بسیارى از مردم جهان به اهمیت این دستور در یک قسمت پى برده‏اند، و سعى دارند غذاى آنها از هر نوع آلودگى ظاهرى به دور باشد، غذاها را در ظرفهاى سرپوشیده و دور از دستهاى آلوده، و گرد و غبار نگهدارى مى‏کنند، البته این کار بسیار خوبى است، ولى به این مقدار نباید قناعت کرد، بلکه باید غذاها از آلودگى به حرام، ربا، غش و تقلب و هر گونه آلودگى باطنى نیز پاک باشد.

در روایات اسلامى تاکید فراوانى روى غذاى حلال و تاثیر آن در استجابت دعا و صفاى قلب شده است. در روایتى مى‏خوانیم کسى خدمت پیامبر آمد عرض کرد؛ «احب ان یستجاب دعائى» دوست دارم دعاى من به اجابت برسد. پیامبر فرمود: «طهر مأکلک و لا تدخل بطنک الحرام‏»1 غذاى خود را پاک کن و غذاى حرام در معده خود وارد منما. در روایت دیگری از پیامبر گرامی اسلام، صلی لله علیه وآله وسلم، می خوانیم که «العِبادةُ سَبعُونَ جُزءً افضَلُها طَلَبُ الحَلالِ»2 عبادت هفتاد جز دارد، برترین آنها طلب حلال است. باز آن حضرت می فرماید؛ «طَلَبُ الحَلالِ واجبٌ عَلى‏ کُلِّ مُسلِمٍ.»3 تحصیل و کسب روزى حلال بر هر مسلمانى واجب است. و نیز فرمود:«طُوبى‏ لِمَن اکتَسَبَ مِنَ المُؤمنینَ مالًا مِنْ غَیرِ مَعصِیَةٍ.»4 خوشا بحال مؤمنانى که مالى بى معصیت (و شکستن مقررات و تعالیم الهى) به دست آورند. امام صادق علیه السلام، به یکی از یارانش می‌فرماید؛«به هر کس از یارانتان برخوردید، سلام مرا برسانید و بگویید: بر شما باد به تقواى الهى و توجه به آنچه توسط آن به ما عند اللَّه و پاداش الهى مى‏توان دست یافت. قسم به خدا، ما به شما فرمان نمى‏دهیم مگر آنچه را به نفس خود امر مى‏کنیم. بر شما باد به کوشش و جدیت، و هر گاه نماز صبح را ادا کردید و بازگشتید، صبح زود در پى روزى بروید و در طلب حلال باشید، همانا خداوند به شما روزى خواهد داد و بر آن یاریتان خواهد فرمود.5

همانطور که اشاره شد در آمد و لقمه حلال آثار فراوانى دارد، که در روایات آمده است. در اینجا به اشاره برخى از آنها اکتفا مى‏کنیم؛

آثار غذای حلال

1- به اجابت رسیدن دعای انسان

در روایتی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم، آمده است؛«مَن احَبَّ انْ یُستَجابَ دُعائَهُ فَلیُطَیَّبْ مَطْعَمهُ وَ مَکْسَبَهُ.»6 هر که دوست دارد دعایش مستجاب گردد، باید غذا و کسب خود را پاک کند.

2- نورانى شدن قلب، قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: «من أکل الحلال اربعین یوماً نور الله قلبه»7 هرکس چهل روز غذای حلال بخورد خداوند قلب اورا نورانی میگرداند.

3- عبور از پل صراط به سرعت؛ قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم؛ «من أکل من کد یده مر علی الصراط کالبرق الخاطف»8 کسی که از دست رنج خودش بخورد مانند برق از پل صراط عبور میکند.

4- بردن ثواب مجاهد در راه خدا؛ امام موسی بن جعفر علیه السلام، می‌فرماید: «من طلب هذا الرزق من حله لیعود به علی نفسه وعیاله کان کالمجاهد فی سبیل الله»9 کسی که از راه حلال روزی خود را بدست آورد که خودش و خانواده اش را تأمین نماید، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند.

5- باز شدن درهای بهشت به روی او؛ رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می‌فرماید: «من أکل من کد یده حلالاً فتح له ابواب الجنة یدخل من أیها شاء»10 هرکس که از دست رنج خود غذای حلال تهیه نماید، در های بهشت بر روی او باز می‌شود و از هرکدام که به خواهد وارد شود.

6- مشمول رحمت الهی، رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، می‌فرماید: «من أکل من کد یده نظر الله الیه بالرحمة، ثم لایعذبه أبداً»11 کسی که از دست رنج خود روزی بخورد، خداوند نظر رحمت به او می افگند، و او را گرفتار عذاب نمی نماید.

ب. درآمد حرام‏

در قرآن کریم شیوه‏هاى نامشروع چون «أکل مال به باطل»، «ربا»، «ظلم»، «فساد» و انواع راههاى نادرست درآمد، سخن رفته است و از آنها نهى شده است. انسان مؤمن و معتقد به خداوند متعال باید این را بداند که خداوند روزی دهندة واقعی است و او صاحب قدرت است. «انَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزاقُ ذُو القُوَّة المَتینَ»12 باز هم قرآن کریم در سورة هود آیه 6، میفرماید؛ «وَ ما مِن دابّةٍ فِى الارضِ الَّا عَلَى اللَّهِ رِزقُها»، هیچ جنبنده‏اى در زمین نیست مگر آنکه رزقش به عهده خدا است. این عهده‏گیرى را کسى بر خدا واجب نکرده است، بلکه خود او رزق‏ هر جنبنده‏اى را به عهده گرفته است. پس رزق عطیه‏اى است الهى، بدون اینکه بنده استحقاق یاطلبى از او داشته باشد یا عوض حقى باشد که بنده بر او دارد. از این رو هر انسانى که با حرام روزى مى‏خورد، سهمى و رزقى از حلال دارد؛ زیرا ساحت مقدس خداوند متعال منزه از آن است که روزى انسان را حقى ثابت بر عهده خود قرار دهد، آنگاه از مسیر حرام او را روزى دهد، و در عین حال او را از خوردن حرام نهى کند و در آخرت او را عقاب نیز بفرماید.

در روایات اسلامى هم، شیوه‏هاى درآمد حرام و جمع آورى ثروت‏هاى نامشروع از گناهان کبیره شمرده شده است، و برخى از شیوه‏ها چون کم فروشى، خیانت و ربا همسان بدترین گناهان چون آدم کشى و ... یاد شده است. در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم، آمده است: «الجنة محرمة علی جسد غذی بالحرام»13 بهشت بر بدنی که از غذای حرام تغذیه نموده حرام است. امیرالمؤمنین علی علیه السلام، می‌فرماید: «لیس من شیعتی من أکل مال المؤمن حراماً»14 ازشیعیان من نیست کسی که مال مؤمنی را به حرام بخورد. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «تَرکُ لُقمَةِ الحَرامِ احَبُّ الىَ اللَّهِ مِنْ صَلاةِ الْفَىِ رَکعَةٍ تَطَوُّعاً»15 نخوردن لقمه حرامى نزد خداوند از دو هزار رکعت نماز مستحبى خواندن بهتر است. در روایتی از امام صادق علیه السلام، آمده است : «رَدُّ دانِقٍ حَرامٍ یَعدلُ عِنْدَ اللَّهِ سَبعینَ حَجَّةً مبرورةً.»16 رد کردن یک درهم حرام به صاحبش نزد خداوند با هفتاد حج قبول شده برابر است.

تأثیر لقمة حرام

شریک بن عبد الله نخعی، از فقهای معروف قرن دوم هجری، که به علم و تقوا معروف بود. مهدی بن منصور، خلیفه عباسی، علاقه فراوان داشت که منصب قضا را به او واگذار نماید، ولی شریک بن عبد الله برای اینکه خود را از دستگاه ظلم دور نگهدارد، زیر این بار نمی رفت، و نیز خلیفه علاقه مند بود که «شریک» را معلم خصوصی فرزندان خود قرار دهد، تا به آنها علم بیا موزد. شریک این کار را نیز قبول نمی کرد، و به همان زندگی آزاد و فقیرانه ای که داشت قانع بود. روزی خلیفه او را طلبید و به او گفت؛ امروز باید یکی از این سه کار را قبول کنی؛ یا عهده دار منصب قضا شوی و یا کار تعلیم و تربیت فرزندان مرا قبول کنی و یا امروز نهار با ما باشی و بر سر سفرة ما بنشینی. شریک با خود فکری کرد و گفت که حالا اجبار و اضطرار است، البته از این سه کار، سومی برای من آسان تر است. خلیفه ضمناً به مدیر مطبخ دستور داد که که امروز لذیذ ترین غذا ها را برای شریک تهیه کن. غذا های رنگارنگ از مغز استخوان آمیخته به نبات و عسل تهیه کردند و سر سفره آوردند. شریک تا آنوقت همچو غذای نخورده و ندیده بود. و با اشتهای کامل خورد. مسؤل مطبخ به آهستگی به گوش خلیفه گفت؛ بخدا قسم که دیگر این مرد روی رستگاری را نخواهد دید. طولی نکشید که دیدند شریک هم عهده دار منصب قضا و هم عهده دار تعلیم فرزندان خلیفه شد. بدینگونه برای ایشان از بیت المال مقرری نیز معین شد. همین شریک روزی با متصدی پرداخت حقوق حرفش شد، متصدی به شریک گفت؛ توکه گندم به ما نفروخته ای که اینقدر سماجت می‌کنی؟ شریک گفت؛ چیزی از گندم بهتر برای شما فروخته ام، من دین خود را فروخته ام.17

آثار لقمة حرام

1- قساوت قلب

غذایى که انسان مى‏خورد به منزله بذرى است که در زمین پاشیده مى‏شود، پس اگر آن غذا پاکیزه و حلال باشد اثرش در قلب ظاهر مى‏شود که منشأ خیرات و پیدایش نیکى‏ها خواهد بود و اگر آن‏ خوراک پلید و حرام باشد قلب را کدر و تیره نموده، که در اثر قساوت و ظلمت، امید خیرى به آن نخواهد بود، لذا صاحب چنین قلبى از تسلیم شدن در برابر حق خوددارى مى‏کند و پند و اندرز در او اثر نمى‏کند و سخت‏ترین مناظر رقت بار او را متأثر نمى‏کند، امام حسین (ع) در روز عاشورا به لشکریان عمر سعد ضمن خطبه‏اش فرمود:«فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُکُمْ مِنَ الحَرامِ و طُبِعَ عَلى قُلُوبِکُم وَیلَکُمْ الا تَنصِفُون الا تَسمَعُونَ.»18 شکم‏هایتان از حرام پر شده و بر دلهایتان مهر خورده، دیگر حق را نمى‏پذیرید، واى بر شما، آیا انصاف نمى‏دهید، آیا گوش فرا نمى‏دهید؟

2- حرام خوری باعث تضییع و عدم قبولی اعمال

حرام خورى باعث تضییع و عدم قبولى اعمال می شود، رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم، میفرماید: «من أکل حراما لم یقبل الله منه صرفا و لاعدلا»19 هرکس حرامی بخورد هیچ عملی از او پذیرفته نمی‌شود نه واجب و نه مستحب.

3- مشمول لعنت فرشتگان

انسان حرام خوار را فرشتگان لعنت می‌کند. در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم، آمده است: «اذا وقعت اللقمة من الحرام فی جوف العبد لعنه کل ملک فی السموات والارض»20هرگاه لقمة حرام در شکم انسان قرار بگیرد همة ملائک آسمان و زمین او را لعنت می‌کند. غالباً کسانى که از مال حرام پرهیز نمى‏کنند خیال مى‏کنند که اگر از این مال حرام صرفنظر کنند امر معاش آنها لنگ مى‏شود و خود را سخت‏ محتاج و گرفتار مى‏بینند، در حالى که این خیالى است نفسانى و وسوسه‏اى است شیطانى، و خلاف صریح وعده‏هاى خداوند در قرآن کریم و روایات فراوانى است که از معصومین علیهم السلام، رسیده است؛ چرا که خداوند رزق هر مخلوقى را از طریق حلال ضمانت کرده است. پس اگر عجله نکند و صبر و قناعت را پیشه سازد، رزق مقدرش قطعاً به او خواهد رسید.

بلى گاه مى‏شود انسان به سؤ اختیار خود از طریق حرام امرار معاش مى‏کند و خودش را از رزق حلالى که خداوند مقدرش فرموده، محروم مى‏سازد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، در این زمینه در حجة الوداع فرمود: بدانید که جبرئیل به قلب من الهام کرد که هیچ کس نمى‏میرد مگر وقتى که تمام رزق مقدرش به او رسیده باشد، پس از خدا بترسید و در طلب روزى حریص نباشید و طول کشیدن رزق حلالتان، شما را وا ندارد که عجله کنید و رزق خود را از راه حرام بخواهید. جز این نیست که خداوند رزق حلال را بین مخلوقاتش تقسیم نموده و حرام را قسمت نکرده است. پس کسى که از خدا بترسد و صبر کند رزق حلالش که مقدر است به او خواهد رسید و کسى که پرده عفت خود را پاره کند و شتاب کرده آن را از طریق حرام کسب کند، از رزق حلال مقدرش محروم گردیده و به آنچه کسب کرده در قیامت مواخذه خواهد شد.21

1 . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج4، باب 67، حدیث4.

2 . همان، ج12، ص11، باب4، حدیث6.

3 . علائ الدین هندی، کنز العمال، ج4، ص 2، ح11.

4 . الحیاة، ج3، ص60.

5 . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج12، ص 12، حدیث8.

6 . عدة الداعی، ص 128.

7 . سفینة البحار، ج1، ص312، ماده حلل

8 . مستدرک الوسائل، ج12، ص 23، باب8، حدیث 14629.

9 . بحار الانوار، ج93، ص 61، حدیث20.

10 .مستدرک الوسائل، ج13، ص 24، حدیث14130.

11 . همان، باب 8، حدیث14631.

12 . سورة ذاریات، آیه 58.

13 . دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ج1، ص 69.

14 . همان.

15 . احمد بن فهد حلی، عدة الداعی، ص128.

16 .همان

17 .مجموعه آثار شهید مطهری، ج18، (داستان راستان)، ص255. به نقل از مروج الذهب مسعودی، ج2، حالات مهدی عباسی.

18 . بحار الانوار، ج45، ص 8. شیخ عباس قمی، نفس المهموم، ص221.

19 . احمد بن فهد حلی، عدة الداعی، ص 140.

20 . سفینة البحار، ج1، ص 244.

21 . احمد بن فهد حلی، عدة الداعی، ص73.